De waardevolle bijdrage

Jij hebt zowel het goede als het kwade in je wonen. Sommige mensen zijn heilig, andere door en door slecht, de meeste mensen hebben iets van beiden. Psychopaat en altruïst huizen in hetzelfde lichaam. Als alles meezit laten we het beste van onszelf zien, komen we onder druk te staan dan ziet het kwade kans om terrein te winnen. Dat is nodig om onze belangen te beschermen. Boosheid beschermt ons in zekere mate, het schrikt af en doet onze tegenstander terugdeinzen. Tegelijkertijd beschadigt het de relatie en verziekt de stemming. Daarom mag het kwade niet te lang de overhand hebben.

Het kwade is zowel aangeboren als aangeleerd, het goede overigens ook. We komen allemaal enigszins beschadigd uit onze opvoeding. Hoe goed je ouders ook hun best hebben gedaan, je bent maar beperkt toegerust voor de complexe samenleving waar je als jong volwassenen in geworpen wordt. Na het spel begint de volwassenheid. Dan komt het er meer dan ooit op aan dat je met anderen samenwerkt in het bevredigen van jouw en hun behoeften. Een ruilproces dat alleen werkt wanneer het merendeel van de mensen daaraan meedoet. Een goede samenleving kent geen plaats voor egocentrisme of egoïsme, wel voor autonomie maar dat is iets heel anders.

Mensen houden niet van regels. We zagen en zien dit bijvoorbeeld met betrekking tot de maatregelen van de overheid om de wereldwijde pandemie in te dammen. Los van het feit of je het er al dan niet mee eens bent, het is uitermate interessant te zien hoe mensen op regels reageren. Sommigen gaan, diep verontwaardigd over de inperking van hun vrijheden, het verzet aan. Weer anderen hebben er lak aan en doen stilletjes wat ze altijd al deden, terug naar het oude normaal terwijl we het nieuwe nog aan het zoeken zijn. De individualisten spreken over de aantasting van hun grondrechten zonder zich te realiseren dat daar ook grondplichten bij horen.

Een van de grondplichten, zo vind ik, die iedere volwassene van een land heeft, is het leveren van een waardevolle bijdrage aan de samenleving. Enkel doen wat jij wilt is niet voldoende. Binnen de sociocratische filosofie, een die uitermate streeft naar zelfsturing, spreken we over ‘artful participation’ een term die zich het beste laat vertalen met ‘lever je beste bijdrage’. Het is een kompas voor als het kwade in je naar boven komt wanneer je samen bent. Als je de neiging hebt een bijdrage te leveren die helemaal niet het beste is voor dat moment.

Stel jezelf de vraag: ‘Is dat wat ik nu van plan ben, waardevol voor de groep waarin ik nu verkeer?’ Doe dat en je zult zien dat je een beetje dichter bij het ideaal van zelfsturing komt. Het leveren van de beste bijdrage is net als bij vaccinatie, het werkt pas goed als het merendeel van de teamleden hier bewust mee bezig is. We zijn dat groepsgevoel een beetje kwijtgeraakt in de decennia van individualisme die achter ons liggen. Gelukkig werk zo’n bijdrage aanstekelijk.

Immanuel Kant leerde ons dat je een ander mens niet enkel als middel maar ook als doel moet zien. Elke grote organisatie bezit wel een HR afdeling die, voordat we ons in management gingen verdiepen, gewoon ‘Personeelszaken’ heette. Ik stel voor dat we, indien zo’n afdeling nodig is, deze weer die oude naam geven. Ik wil geen Menselijk Middel zijn dat managers inzetten voor het realiseren van de bedrijfsdoelen. Integendeel, ik wil mijn talenten inzetten om een waardevolle bijdrage aan de bedrijfsdoelen te leveren. Liever een medewerker dan een middel (of resource).

Wanneer we willen streven naar zelfsturing als ideaal, dan betekent dat een mentaliteitsverandering. Of zoals de Engelsen zouden zeggen een ‘mindset shift’. Het denken van de leidinggevenden in een organisatie moet ingrijpend veranderen. De mens in de afdeling is naast een middel toch vooral een doel. Laten we daar in ons streven mee beginnen.

Zelfsturing als ideaal

De door sommigen verwachte transformatie waarin wij als mensen evolueren naar een liefhebbende, niet door machtsbeluste autocraten geleide wereld is een hersenschim. Het getuigt van grote naïviteit en gebrek aan historisch inzicht. Kijk naar de landen zowel in als buiten Europa, let op de grote wereldmachten en zie hoe autocratische vormen van leidinggeven daar steeds meer regel dan uitzondering zijn. Het lijkt wel alsof democratie zijn langste tijd heeft gehad en, begrijp me nu niet verkeerd, we zo langzamerhand wel aan een nieuwe versie toe zijn.

De geschiedenis leert ons dat elke revolutie een nieuwe heersende elite voortbrengt die haar kinderen offert tijdens de realisatie van haar idealen. Volledige zelfsturing en rechtvaardigheid zijn mythes, omdat er altijd wel weer mensen opstaan die meer macht verwerven dan anderen. Dat moeten we onder ogen durven te zien wanneer we streven naar het ideaal van zelfsturing.

Als we goede organisaties willen bouwen dan moeten wij aandacht schenken aan zowel het goede als het kwade in de mens. Want hoe onprettig het ook voelt, ieder van ons is in staat tot gruwelijke daden wanneer de omstandigheden daar de gelegenheid toe geven. ‘Het kwade in ons’ is een onaangename gedachte. Het is de reden waarom we wetten nodig hebben. Wie alleen maar uit gaat van het goede in de mens geeft de psychopaten vrij baan. Gaan we daarentegen enkel van het slechte uit dan vervreemden we van elkaar.

Diep in de hersenen zit de amygdala, het centrum van onze angst en woede dat net iets eerder reageert dan de rede die achter je voorhoofd zetelt. Het beest is eerder wakker dan de heilige. Vervelend maar waar, zo zit het nu eenmaal in elkaar. Kwaad moet een voordeel hebben gehad omdat het anders nooit de honderdduizenden jaren evolutie had overleefd. Angst, boosheid en zelfs blinde woede hebben zo hun nut wanneer iemand ons bedreigt. Maar pas op want je speelt met vuur wanneer deze de overhand krijgen.

(c) Canstockphoto, FotoVika

Toch er is hoop: wij kunnen bewust denken. Wij kunnen plannen maken en besluiten niet toe te geven aan onze instincten. Als geen andere soort zijn wij in staat zowel onze omgeving als onze emoties te beïnvloeden. Die beheersing vereist oefening. Dat oefenen vindt altijd plaats wanneer we met anderen in teamverband samenwerken. Daarom is zelfsturing een middel om het beest in ons te temmen. Een middel wat beter werkt dan de autocratie van de manager. Ik zal daar in volgende blog meer over schrijven.

Het streven naar zelfsturing brengt een betere wereld voort. Hoe? Stap voor stap, door kleine experimenten in onze afdelingen. Het team is als de kring rondom het kampvuur waar iedereen op een gelijkwaardige fysieke plaats zijn zegje kan doen. Door begrip te tonen voor een collega wiens kwade kant de overhand krijgt en hem er op aanspreken wanneer dit anderen schaadt. Sociale controle is lang zo slecht nog niet. Door met iemand te praten, in plaats van over, ontstaat er een omgeving waarin mensen echt emotioneel volwassen worden. Geen simpele weg, maar wel te doen. Op die manier maakt het team af wat de ouders in het gezin en de school gedurende de pubertijd begonnen waren. Je hebt een samenleving nodig om van kinderen wijze mensen te maken.

Een wereld zonder managers

Of je nu naar een film of serie kijkt, bij het koffieapparaat of tijdens de borrel een gesprek over managers beluistert, zelden hoor je een positief verhaal over deze beroepsgroep. Veel werknemers zijn ontevreden en smachten naar een organisatie zonder managers. ‘Ondanks het management zijn we er in geslaagd er toch nog iets van te maken.’, hoorde ik onlangs iemand zeggen. Het volk op de vloer, waar de producten gemaakt en de diensten geleverd worden, beleeft vaak weinig vreugde aan de handelingen van ‘het management’. Is zelfsturing de oplossing?

De kleilaag

Ook de leiding aan de top van een organisatie heeft zo zijn zorgen over de verschillende managementlagen die in de loop der jaren zijn ontstaan en tussen hen en de mensen het feitelijke werk doen in staan. Men spreekt niet voor niets over de kleilaag in een organisatie. Besluiten van de top bereiken zelden ongeschonden de werkvloer. Reorganisatie na reorganisatie levert slechts een beperkt en tegenvallend resultaat op. Het creëren van een goed managementapparaat lijkt een onmogelijke opgave.

De goeroes van de zelfsturing

Het is dan ook niet vreemd dat er een markt voor ‘zelfsturingsgoeroes’ is ontstaan. Zij beloven ons het paradijs wanneer we het management afschaffen. Voor de top is er de belofte van bezuiniging, voor de bodem autonomie. Ook voorspellen deze goeroes een nieuw tijdperk en afhankelijk van de school waartoe zij behoren is dat van Aquarius of de evolutionaire-cyane organisatie. Het denken in kleuren is populair en belooft dat we in een dynamische spiraal naar een betere wereld transformeren. Om de markt in stand te houden bevestigen de meeste goeroes elkaar hierin. Ik heb hier moeite mee.

Neemt niet weg dat een wereld zonder managers mooi zou zijn. Een waarin mensen hun eigen doelen bepalen. Waar collega’s in vrede en liefde met elkaar samenwerken en het gezamenlijke doel boven het individuele plaatsen. Wat een mooie droom, maar zoals we weten zijn dromen vaak bedrog. Er komt geen revolutie, hoogstens een langzame transformatie waarover onze nakomelingen later in de geschiedenisboekjes zullen lezen. Maar voor ons is het een beetje aanmodderen.

Het optimisme

In tegenstelling tot veel mensen die hierover schrijven, deel ik het optimisme niet. Eerlijk gezegd gaan bij mij de alarmbellen rinkelen. Het is niet logisch wat zij voorspiegelen. Revoluties of paradigmaverschuivingen verlopen over het algemeen uiterst grillig, onzorgvuldig en pijnlijk voor de betrokkenen. Kijk maar naar de klimaatdiscussie en de agressieve uitingen van sommige boeren. Dat we nu op het gebied van organiseren en managen geschiedenis schrijven, daar ben ik van overtuigd. Dat het snel en zonder brokken tot dat ideale resultaat zal leiden veel minder. Er moet nog het nodige gebeuren wil dat een feit worden.

Betekent dit nu dat we zelfsturing moeten vergeten? Nee, natuurlijk niet, integendeel! Ik kan me geen manager voorstellen die geen zelfsturend team wil hebben. Stel je voor hoe relaxt het leven dan is. Mensen die hun eigen werk indelen, hun eigen problemen en conflicten oplossen. Het Walhalla voor de manager. Maar ook voor de leden van het team zelf werkt het bevrijdend omdat ze autonoom hun werk kunnen bepalen. Zelfsturing is het hoogste ideaal dat je als team kunt bereiken. Maar dat er dan geen managers meer nodig zijn, vergeet het maar.

Zelfsturing als ideaal

Zelfsturing is iets waar we naar moeten streven. Een horizon, die we waarschijnlijk nooit zullen bereiken, maar in dat streven, bij elke stap die we zetten, maken we onze teams, afdelingen en organisaties een stukje beter in het reageren op verandering. Dat is de waarde die ik zie in zelfsturende teams met nog steeds een manager, maar dan wel een die zijn macht gebruikt om het team te laten excelleren.